Erken Yumurtalık Yetmezliği

Düzenli adet döngüsü sağlıklı üreme sisteminin en önemli belirtecidir. Erken yumurtalık yetmezliği; adetin hiç başlamamasıyla karakterize birincil yumurtalık yetmezliği veya 40 yaşından önce yumurtaların tükenmesiyle karakterize ikincil yumurtalık yetmezliği şeklinde görülür.

20 yaşından küçük kadınların 10000’de birini, 30 yaşından küçük kadınların 1000’de birini, 40 yaşından küçük kadınların 100’de birini etkiler.

Erken yumurtalık yetmezliğinin sebepleri çok unsurludur. Kanser tedavisi veya otoimmun hastalıklar (vücudun savunma hücrelerinin kendi hücrelerini tahrip etmesi) vakaların çoğunluğunu oluşturur. Adetin hiç başlamamasıyla karakterize birincil yumurtalık yetmezliğinde X kromozom anormalliğinin rol oynadığı genetik unsur vardır.

 

Erken yumurtalık yetmezliği nedenleri

  • Uygulanan tedavilere bağlı (cerrahi nedenler, kanser tedavileri, radyasyon)
  • Otoimmun (vücudun savunma hücrelerinin kendi hücrelerini tahrip etmesi)
  • Enfeksiyonlar (herpes zoster, CMV vb.)
  • X kromozom kusuru
  • Tek gen kusuru
  • Sebebi bilinmeyen

 

Klinik bulgular

Şikayetler hastadan hastaya değişir. Hastalık ansızın, kendiliğinden veya yıllar içinde yavaş yavaş gelişebilir. En ağır formu ergenlik gelişiminin olmadığı birincil yumurtalık yetmezliğidir. Klinik görünüm adetin başlamaması ve büyüme hızının yavaşlaması, cinsel olgunlaşmanın olmamasıyla sonuçlanan ergenlik gecikmesiyle karakterizedir. Ergenlik gecikmesi; 13 yaşında meme gelişimi, kasık kıllanmasının olmaması ve 15 yaşında adetin başlamaması olarak tanımlanır. Bazen böbreküstü bezinden salgınan hormonlara bağlı olarak orta derecede kıllanma görülebilir.

Birincil yumurtalık yetmezliği vakalarının yarısı ultrasonda rahim küçüklüğü ve çizgisel yumurtalık görünümü bulguları olan, yumurtalığın hiç gelişmemesine bağlıdır. Diğer yarısında yumurtalığın gelişmemesi dışında bir sebep vardır. Bir kısmında neredeyse normal ergenlik gelişimi görülür.

Ergenlikten sonra başlayan yumurtalık yetmezliği, vakaların çoğunluğunu oluşturur. Yumurtaların erken tükenmesi sonucu adetin kesilmesiyle karakterizedir. 40 yaşından önce serum FSH (beyinin içinde hipofiz denilen bir bezden salgılanan, yumurtalıktan yumurta oluşumunu tetikleyen bir hormon) 25 IU’den yüksek olmasının eşlik ettiği 4 aydan uzun süren adet kesilmesi olarak tanımlanır. Normal menopozda olduğu gibi ateş basması, terleme, asabiyet, depresyon, uykusuzluk, huzursuzluk, cinsel isteksizlik, saçlarda incelme, vajinal kuruluk bulguları görülür. Esas bulgu adet kesilmesidir ama artık kalan yumurtalardan dolayı yaklaşık kadınların yarısında gecikmeli adetler ve yumurtlama görülebilir. %5-10’unda kendiliğinden gebelik oluşabilir.

Kısırlık erken yumurtalık yetmezliğinin aşikar ve geri dönüşsüz sonucudur. Daha önemlisi; erken yumurtalık yetmezliği ve uzun süre östrojen tedavisi eksikliği erken başlangıçlı kemik kaybı ve kemik erimesine neden olabilir. Hormon eksikliği ciddi nörolojik, metabolik ve kalp damar hastalıkları için önemli bir risk faktörüdür.

Erken yumurtalık yetmezliğinin erken teşhisi erken menopozun öngörüsünü sağlayıp erken çocuk sahibi olmak ve embriyo dondurmak gibi üreme çözümlerine imkan verir.

 

Tanı

Birincil ve ikincil yumurtalık yetmezliğinin ikisinde de biyokimyasal olarak yumurtalıktan salgılanan hormonların (estradiol < 20 pg/ml) düşüşü, yumurtalığı uyaran yumurta üretimini sağlayan hormonların (FSH>20 IU/l) yükselişi ile karakterizedir. Yaygın olarak FSH>15 IU/l olması anormal olarak kabul edilir. FSH >40 IU/l olduğunda gebelik şansı çok çok azalmıştır. FSH >10IU/l yumurtalık deposunun azaldığını gösterir.

Ultrason sıklıkla içinde yumurtaların büyüdüğüne dair delil olmayan küçük yumurtalıkları ortaya çıkarır. Birincil yumurtalık yetmezliği vakalarında çizgi şeklinde yumurtalık görünümü yumurtalığın hiç gelişmediğini gösterir.

İnhibin B ve AMH (<1 ng/ml olması yumurtalık deposunun azaldığının göstergesidir) gibi yumurtalık kaynaklı hormonların seviyesinin anormalliği erken yumurtalık yetmezliğinden şüphelenildiğinde yararlı olabilir. Yumurtalık deposu azalmış kadınlarda, kalan yumurtaların aktive olduğu bir dönemde hormon testi yapılırsa FSH ve yumurtalık hormonları normal çıkabilir. Bu kadınların yumurta kaybı hızlıdır ve diğer kadınlarla karşılaştırıldığında gebelik açısından zaman daralmıştır. Yumurtalık deposunun ölçümü için en iyisi FSH ve AMH seviyelerinin ikisine birden bakılmalıdır.

Adet döngüsünün 4-8. Günleri arasında ultrasonla yumurtalıktaki 5 mm’den küçük yumurtaların sayısının <5-7 olması yumurtalık deposunun azaldığını gösterir. Adet düzensizliği olan kadınların muayeneleri sırasında transvajinal ultrasonun bir parçası olarak kolaylıkla uygulanabilir. Uygulama kolaylığı ve gizli kalmış vakaları ortaya çıkarması, en azından şüphelenilerek erken tanıya fırsat tanıması açısından bazı uzmanlar tarafından en önemli tanı yöntemi olarak görülmektedir.

Genetik araştırmalar X kromozomu anormalliklerini tanımlamada yararlı olabilir.

 

Ayırıcı tanı

Birincil ve ikincil yumurtalık yetmezliği tanısı koymak için 6 aydan uzun süre adet kesilmesi nedeni olan diğer sebeplerin ortadan kaldırılması gerekir.

Ø Gebelik; hCG hormonu yüksektir

Ø Tedaviye bağlı sebepler; cerrahi, kanser tedavileri, radyasyon)

Ø Beyinde yumurtalıkların çalışmasını kontrol eden merkezlerin hastalıkları (tümörler, stres, ağır egzersiz, aşırı kilo kaybı ve artışı, ciddi hastalıklar); yumurtalıktan salgılanmayan hormonların artışı veya azalışı gözlenir. MR veya tomografi tanı koymada yararlı olabilir

Ø Polikistik over sendromu; yumurtalıkların ultrason görünümü, normal hormon seviyeleri ile tanı konur.

Ø Hormonal hastalıklar; genellikle yumurtalık hormon seviyeleri normaldir.

Ø Vajina ve rahmin doğuştan anormallikleri; birincil yumurtalık yetmezliğinden ayırmak ultrason yapılabilir. Yumurtalık hormon seviyeleri normaldir.

30 yaşından önce erken yumurtalık yetmezliği yaşayan tüm kadınlara kromozomal araştırma yapılmalıdır. Bu tanının konması ailenin diğer üyelerin gebelik planları için yararlı olabilir. Genetik olarak taşıyıcı olanlara erken gebelik veya yumurta toplama ve koruma önerilebilir.

 

Yönetim

Otoimmun sebeplerle oluşmuş ve erken tanı konmuş erken yumurtalık yetmezliği uygun tedavilerle geri dönebilir.

Erken yumurtalık yetmezliği olan kadınlar kısırdır ve hormon eksikliği vardır. Yumurtalar tamamen tükendikten sonra tanı konmuşsa üreme yeteneği tekrar kazandırılamaz. Bazı vakalarda erken tanı erken gebelik veya yumurta toplayıp dondurma ve koruma şansını sağlayabilir. Yumurtaları tamamen tükenmiş kadınların gebelik için tek şansı yumurta bağışıdır.

Östrojen eksikliğine bağlı ortaya çıkan kemik erimesi, kalp damar hastalıkları gibi menopoz bulgularının ortadan kaldırılması amacıyla östrojen içeren ilaçlar kullanılmalıdır.

Sağlıcakla kalın,

Op Dr Selma Nihan Karakaya Çoban

Kadın Hastalıkları ve Doğum Uzmanı

Whatsapp
Call Now Button